وقف در سیره امیرالمومنین (ع) : نگاهی به موقوفات حضرت علی علیه السلام

وقف در سیره امیرالمومنین (علیه السلام) : نگاهی به موقوفات حضرت علی علیه السلام

وقف که به معنای حفظ اصل مال و استفاده از منافع آن برای تأمین نیازهای دیگران است. وقف یکی از روش های پسندیده جوامع برای کمک به مردم به ویژه اقشار آسیب پذیر جامعه انسانی است. این کار انسان دوستانه از دیرباز به شکل های گوناگونی وجود داشته است، اما با ظهور اسلام و با راهنمایی های گفتاری و رفتاری رسول خدا به خوبی در رفتار و اعمال مسلمانان جای گرفته است.

با مطالعه منابع تاریخی و کتب متعدد حدیثی به نقش ممتاز و بی نظیر امام علی در این زمینه پی خواهیم برد. ایشان در طول عمر با برکت خویش به حفر چاه، احداث نخلستان، ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بودند، سپس تمام اموال و دارایی های مربوط را وقف نیازمندان می کردند. ایشان در اواخر عمر به جز ۷۰۰ درهمی که از سهم بیت المال خویش برای مایحتاج خانواده کنار گذاشته بودند، چیز دیگری نداشتند.

بر اساس اسناد موجود، موقوفات حضرت علی شامل وقف بیش از ۱۰۰ یا١٧٠ حلقه چاه در منطقه ینبع و چاه ها و چشمه های بی شماری دیگر در مناطق گوناگون به ویژه در شهر مدینه و نواحی اطراف آن بوده است. وقف نخلستان ها، کشتزارهای متعدد، خانه و مسجد از دیگر موقوفات آن حضرت است.

چرا امام علی به به وقف و نوع موقوفات اهمیت می داد؟

بر اساس اسناد تاریخی امام علی بیش از دیگر ائمه به وقف و موقوفات توجه داشتند. حضرت علی اگر چه در سنت گفتاری خود همه فعالیت های مفید اقتصادی اعم از صنعت، تجارت و خدمات کشاورزی را تشویق کرده، اما شخصاً فعالیت کشاورزی را برگزیده اند. (1)

برای این انتخاب دست کم سه علت می توان ذکر کرد:
 

1. شرایط محیطی و اقتصادی مدینه

مدینه به سبب داشتن خاک حاصلخیز و آب و هوای مساعد برای زراعت بیشتر مناسب بود. پیامبر اکرم پس از مهاجرت به مدینه به قریشیان فرمودند، ای جماعت قریش شما دامپروری را بیشتر دوست دارید، از آن بکاهید. شما اکنون در سرزمینی قرار گرفته اید، که بارش کمتری دارد، پس زراعت کنید، زیرا زراعت باعث برکت آن است و در آن از ابزار شخم زیاد استفاده کنید. (2)
 

2. نقش زیربنایی کشاورزی و باغداری و احداث نخلستان ها در توسعه اقتصادی آن زمان

بر اساس روایات امام علی هسته های خرما را جمع می کرد و آن ها را به منظور احداث نخلستان ها در خاک می کاشت، سپس محصولات به دست آمده از این نخلستان ها را وقف فقرا می نمود. (3)
 

3. سازگاری آن با قاعده رفتاری آن حضرت

تردیدی وجود ندارد که فعالیت کشاورزی با وجود فایده زیاد اجتماعی آن از نظر اقتصادی دارای سودآوری کمتر و از نظر اعتبارات اجتماعی و عرفی دارای منزلت کمتری است و به همین سبب کاری پر زحمت و کم سود ولی در عین حال پر خیر و برکت به شمار می آید. موفقیت های اقتصادی امام علی نشان می دهد که ایشان در کار تولید از دانش و مهارت بالایی برخوردار بودند، زیرا منابع عظیم آب در مناطق گوناگون را به درستی تشخیص می دادند و در مدت کوتاهی صدها حلقه چاه در مدینه و مناطق دیگر حفر کردند. (4)
 

اهمیت حفر چاه در عربستان

عربستان از مناطق کم باران جهان است که بیابان ها و کویرهای گسترده ای دارد. در سرزمین هایی از این قبیل استخراج آب های زیرزمینی از طریق حفر چاه و احداث چشمه و قنات بهترین ترین راه برای به دست آوردن آب است. ساکنان عربستان به  خوبی از تأثیر چاه در زندگی خود آگاهی داشتند، به همین دلیل اطراف چاه ها را برای سکونت خود بر می گزیدند و گاهی برای تصرف و تملک چاه ها جنگ های خونین به راه می انداختند. در زیر به مهمترین مشکلات اعراب درباره چاه ها اشاره شده است:
 

• نداشتن ابزار مناسب برای حفر چاه و آشنا نبودن با شیوه های حفر

 

• فقدان قانون در مورد مسائل حقوقی چاه ها

 

• رعایت نکردن مسائل بهداشتی

پس از ظهور اسلام این مشکلات تا حد زیادی حل شدند، اما مهمترین مشکل یعنی کمبود چاه های آب همچنان برای جامعه اسلامی باقی ماند، زیرا ابزار چاه کنی بسیار ساده بود و نیاز مردم را برآورده نمی ساخت. برای حل این مشکل باید مردانی پا در صحنه می گذاشتند که با عزم راسخ و همت والایشان بتوانند زمین های خشک را تا اعماق برای بیرون آوردن آب حفر کنند. امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام از جمله این مردان بزرگ بود که پیوسته برای خدمت به خلق و رفع نیازهایشان می کوشید.

انگیزه های حضرت علی از حفر چاه

بررسی تاریخ و روایات انگیزه های این امام بزرگوار برای حفر چاه را این گونه بیان می کند:

1. سرسبزی و خرمی زمین

٢. تأمین هزینه های زندگی و امرار معاش

٣. درآمد برای تأمین نیازهای نیازمندان

۴. حفر چاه برای حجاج بیت الله الحرام

۵. ایجاد رفاه برای مسافران بین شهرها

۶. تهیه آب برای نوشیدن مردم و نظافت نمازگزاران و زیارت کنندگان

۷. تهیه آب در میقات برای استفاده و انجام وظایف میقات، مثل نمازها و غسل های وارد شده در این مکان

۸. به جا گذاشتن باقیات و صالحات، وقف در راه خدا و کمک به نیازمندان

٩. پرداخت بدهی دیگران

۱٠. آزاد کردن بردگان
 

موقوفات حضرت علی علیه السلام

بر اساس شواهد تاریخی، حضرت علی در سال های پایانی عمر با برکت خویش، تمام اموال و دارایی های خود را در راه خدا و کمک به فقرا و نیازمندان وقف نمودند. از جمله این اموال می توان به چاه ها، چشمه ها، نخلستان ها، باغ ها، املاک، خانه ها و مساجد متعدد اشاره کرد. البته در وقف نامه های متعددی که از آن حضرت به جای مانده، اسامی موقوفات ایشان ذکر شده است.

برای مثال حضرت در وقف نام های خانه ای در محله بنی زریق را وقف خاله های خود نمودند، همچنین آن حضرت متن وقف نامه چاه ابی نیزر را نیز به دست مبارک خود نگاشتند. در ادامه موقوفات آن حضرت که نام آن ها در وقف نامه ایشان آمده است، ذکر خواهد شد و سپس سایر موقوفات ایشان بر اساس اسناد و مدارک موجود بررسی خواهند شد.
 

چاه ها، چشمه ها، نخلستان ها و مزارع

• منطقه ای در ۱۶۵ کیلومتری غرب مدینه شهری بین مکه و مدینه از بلاد بنی حمزه در ساحل دریای سرخ است که دارای چشمه های فراوانی است. این منطقه دارای آب های زیرزمینی بسیار و با کیفیت برای زراعت و درختکاری است.
• ابن شهر آشوب، تعداد چاه های امیرالمومنین را در ینبع بالغ بر یک صد حلقه ذکر نموده است. عمده فعالیت های اقتصادی امام علی طی ۲۵ سال خانه نشینی ایشان در منطقه ینبع بوده است. پس از وفات امام علی این منطقه تحت اختیار امام حسن قرار گرفت از برخی شواهد تاریخی بر می آید که امام نام ینبع را بر این منطقه نهادند. (5)

چشمه های موقوفی حضرت علی در ینبع عبارت بودند از:
 

• العین آبی نیزر

 

• العین البحیر

 

• العین نولا

 

• العین الحدث

 

• العین العصیبه

 

• وادی القری، از توابع خیبر است. این شهر آباد نخلستان ها، باغ ها و چشمه های فراوان دارد. بر اساس برخی روایات، منطقه وادی القری در سال هفتم هجری فتح گردید و با قرارداد مشابهی در دست یهودیان قرار گرفت. این منطقه در زمان عمر بین فاتحان آن تقسیم گردید و سهمی از آنجا به امام علی تعلق گرفت.

 

• حضرت علی در زمان پیامبر مالک برخی چشمه ها و مزرعه های این وادی بودند. امام علی در وقف نامه خود به آن ها اشاره کرده و فرمودند آنچه در وادی القری داشته ام، یک سوم آن به اقطاع از آن فرزندان من است و غلامان نیز در این املاک صدقه اند. (6)

از چشمه های این منطقه می توان به موارد زیر اشاره کرد

١. العین الموت

۲. العین الناقه

۳. وادی ترعه


 

موقوفات حضرت علی علیه السلام در وادی ترعه

حضرت علی در ناحیه فدک و میان دو حره شرقی و غربی یک وادی به نام ترعه داشت که در آن نخل ها و جوی های کوچک آب روان بود. حضرت در وقف نامه خود از این وادی نام برده و فرمودند، آنچه در وادی ترعه داشته ام و نیز کسان این وادی وقف و صدقه اند. برخی از موقوفات حضرت علی در این منطقه عبارتند از:

١. الاحسن

۲. القصیبه

۳. اذینه

۴. فقیر

۵. حرةالرجلاء: نام سنگلاخی است در دریای بنی القین بن جسر، که میان مدینه و شام قرار دارد. در این منطقه موقوفات حضرت علی نیز به چند دسته تقسیم می شدند:
 

• ذات کمات

الاحمر

البیضا

۶. عبادان

٧. ادبیه

٨. بئر الملک

٩. عین السکر

١٠. عقیق الاکبر

١١. جحفه

١٢. سویعه
 

مساجد وقفی حضرت علی علیه السلام

از دیگر موقوفات حضرت علی علیه السلام که ابن شهر آشوب در کتاب خود به آن ها اشاره نموده، مسجد است. وی می نویسد، طبق گواهی تاریخ مسجد نخستین رقبه وقفی بوده است که در فرهنگ اسلام مطرح شده و از بدو ورود پیامبر به مدینه و صیغه وقف بر قطعه زمینی جاری شد که بعدها در محل آن مسجدی احداث گردید.

در دوران حضرت علی نیز این سنت حسن ادامه یافت. حضرت علاوه بر مشارکتی که در ساختن سایر مساجد مانند مسجد النبی داشتند، بیش از۶ باب مسجد نیز خود به طور مستقل بنا کردند و وقف نمودند، از جمله این مساجد می توان به موارد زیر اشاره کرد:

١. مسجدالفتح

٢. مسجد الجامع البصره

۳. مسجدی در منطقه احد

۴. مسجدی در میقات حج

۵. مسجدی در کوفه

۶. مسجدی در عبادان
 

املاک و خانه های موقوفه حضرت علی

از امام صادق نقل شده است که امام علی خانه ای در محله بنی زریق داشتند که آن را وقف خاله های و اولادشان نمودند. ایشان فرمودند تا زمانی که آن ها زنده هستند، می توانند از این منزل استفاده نمایند و پس از مرگ آن ها این خانه وقف مسلمانان محتاج می شود. (7)

آنچه ذکر شد اسامی موقوفاتی بود که در کتب تاریخی از آن ها نام برده شده و شاید تعداد موقوفات آن حضرت بیش از این ها بوده و اسناد و مدارک آن ها در طول تاریخ و گذر زمان عمدا یا سهوا از بین رفته باشند. موقوفاتی که حضرت به صراحت نام آن ها را در وقف نامه خود آورده و صیغه وقف آن ها را جاری ساخته بود در طول زمان و با روی کار آمدن حکومت های گوناگون بارها از عرصه وقف خارج و جزو اموال شخصی آنان گردید.

به همین دلیل متاسفانه اکنون لیست موقوفات حضرت علی به طور کامل مشخص نیست. نکته حائز اهمیت در بررسی موقوفات حضرت علی، تاثیر موقوفات ایشان در تمدن سازی، پیشرفت و توسعه نظام اسلام است. نظامی که توسط پیامبر گرامی پایه ریزی شد و در سنت ایشان رشد پیدا کرد و پس از ایشان نیز در کلام و سیره ائمه معصوم و بیش از همه در سیره حضرت علی ظهور و بروز یافت.
 

نتیجه گیری و جمع بندی

اهتمام فوق العاده امیرالمومنین به سنت وقف با توجه به درایت و حکمت بی نظیر ایشان حاکی از اهمیت این سنت در مکتب اقتصادی اسلام است و با توجه به این رویکرد امام علی شایسته است که به وقف به عنوان یک نهاد موثر اقتصادی توجه شود.

سنت حسنه وقف در مکتب اقتصادی اسلام دارای امتیازات ویژه ای است، که از جمله آن ها می توان به وجود انگیزه های معنوی و ایمان به جهان آخرت، سرمایه گذاری بخش خصوصی و راهبرد اقتصادی مناسب برای تحقق مردم سالاری دینی اشاره کرد.

امید است مردم جامعه اسلامی با تمسک به سنت و سیره پیامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار به ویژه حضرت علی (علیه السلام) ،  گام موثری در راه رشد و گسترش فرهنگ اسلامی، هموار کردن راه های توسعه اقتصادی و برقراری عدالت اجتماعی بردارند.

پی نوشتها

1. محمد ری شهری، 1421، ج4، ص171-174
2. بیهقی 1414، ج6،ص229
3. کلینی1401، ج7، ص543
4. محمد ری شهری، 1421، ج8، ص228
5. ابن شهر آشوب1404، ج2، ص132
6. سمهودی 1401، ج1، ص327
7. حرعاملی1409، ج19، ص187.